Historia Lublina: To było miasto Żydów

W okresie międzywojennym, obok Warszawy, Łodzi i Lwowa – Lublin był jednym z największych skupisk ludności wyznania Mojżeszowego w Polsce. Co odróżniało lubelskich Żydów? - Byli społecznością niezwykle hermetyczną, która odznaczała się najniższym stopniem asymilacji. W większości nie znali języka polskiego, byli bardzo ortodoksyjni – mówi Tadeusz Przystojecki, historyk z Ośrodka Brama Grodzka - Teatr NN.

Ulica zastępowała im wszystko 

W 1921 roku przeprowadzono spis ludności. Do pochodzenia żydowskiego przyznało się w Lublinie około 56 proc. jego mieszkańców. Była to w większości ludność bardzo uboga, powszechny był analfabetyzm. Jak opisywała „Gazeta Lubelska” - Z ulicą nie rozstawali się w ciągu dnia ani na chwilę. Zastępuje im ona restaurację, giełdę, aulę do przyjęć towarzyskich, gabinet dla pogawędek, szkołę, teatr.

Początek tragedii 

W październiku 1939 r. liczbę żydów szacowano na 38 tys., w ciągu roku w skutek migracji z innych części kraju ich liczba wzrosła prawie o 5 tys. Na początku 1941 roku Niemcy uznali, że w mieście jest zbyt duża koncentracja ludności żydowskiej. Planując utworzenie getta, zakładano, że pomieści co najwyżej 25 tys. osób. Rozpoczęły się wysiedlenia. Punktem zbornym był teren dawnego lotniska w Lublinie, skąd furmankami i pieszo kierowano Żydów do wyznaczonych miejscowości. Wysiedlano głównie osoby nieużyteczne jako siła robocza: starsze, chore, ułomne, kobiety i dzieci.

Niesławne getta tranzytowe 

– Wywożono ich do tak zwanych gett tranzytowych, w mniejszych miejscowościach jak Bełżyce, Bychawa, Izbica. Trafiała tam ludność z całej Europy, łatwo sobie wyobrazić, co tam się działo. Skrajna wrogość. Jedni Żydzi i drudzy Żydzi, ale zupełnie nie identyfikowali się ze sobą. – opowiada Przystojecki.

Wolne getto na Kalinowszczyźnie 

Getto utworzono 20 marca zarządzeniem gubernatora lubelskiego Ernesta Kornera, Żydzi mieli czas na przesiedlenie do 5 kwietnia. Część Kalinowszczyzny uznano za wolne getto, w którym ludność Żydowska mogła mieszkać jeszcze przez 6 tygodni. Szybko okazało się, że teren nie jest w stanie pomieścić całej ludności. Panowała tam niebywała ciasnota, mieszkano nawet w biurach i piwnicach. – Żyli w skrajnie niekorzystnych warunkach. Brakowało wody i jedzenia, nie było kanalizacji ani podstawowych środków czystości. Ten, kto pomagał Żydom trafiał do zamku lub tracił życie – dodaje Przystojecki.

Likwidacja, czyli Shoah po lubelsku 

Decyzja o likwidacji getta zapadła jesienią 1941 roku. 22 lutego podzielono je na części „A” i „B”. Oddzielono w ten sposób Żydów pracujących w przedsiębiorstwach, placówkach niemieckich oraz Radzie Żydowskiej od pozostałej ludności żydowskiej. Getto było ściśle kontrolowane, skrupulatnie sprawdzano każdą przepustkę. Wielka akcję wysiedleńczą rozpoczęto w marcu 1942, od ulic Lubartowskiej i Unickiej. Ukrywających się w różnego rodzaju schowkach i obłożnie chorych rozstrzeliwano na miejscu. Selekcji dokonywano na placu przy ul Targowej. Zamordowano tam ponad 2500 Żydów, którzy zdaniem Niemców i tak nie przeżyliby transportu. Wymordowano 108 dzieci z sierocińca i pensjonariuszy Domu Starców przy ul Jatecznej oraz chorych w szpitalu przy Cyruliczej.

Koniec historii lubelskich żydów 

Ostatnich lubelskich Żydów wywieziono do obozu zagłady na Majdanku w listopadzie 1942 roku. W tym roku hitlerowcy wysadzili w powietrze synagogę Maharszala, po której pozostały jedynie ruiny. W latach 1942-1943 hitlerowcy przeprowadzili akcję wyburzania getta żydowskiego, wykorzystując więźniów z obozu koncentracyjnego na Majdanku. Tak zakończyła się istniejąca przez kilkaset lat historia lubelskiej społeczności żydowskiej. W 1943 roku Niemcy ogłosili, że Lublin został oczyszczony z Żydów.

mz

Fotografie i fragmenty tekstu pochodzą z książki Tadeusza Radziła „Zagłada Lubelskiego Getta”